Olkusz: Międzynarodowe Dni Organowe w Bazylice

Data dodania: 2023.10.10

06.10.2023 rozpoczęły się w Bazylice pw. św. Andrzeja Ap. w Olkuszu XXIV Międzynarodowe Olkuskie Dni Muzyki Organowej i Kameralnej pod Patronatem Romana Piaśnika – Burmistrza Miasta i Gminy Olkusz. Potrwały one do 08.10.

DZIEŃ 1

O godzinie 18.30 wystąpił w rozpoczynającym Wydarzenie koncercie – grając na organach Hansa Hummla i Jerzego Nitrowskiego - Pieter van Dijk (Amsterdam). Koncert rozpoczął słowem wprowadzenia i powitania ks. prob. Mieczysław Miarka – gospodarz miejsca. Wyraził on m.in. wdzięczność Panu Burmistrzowi za służbę Patronatu, a również za wszelkie zaangażowanie ze strony Miasta, aby ci, którzy przyjdą na koncert, mogli go wysłuchać w jak najlepszej oprawie wizualnej, świetlnej, ekranowej i mikrofonowej, a także poprzez transmisję na żywo tego wydarzenia (przez internet – przyp.). Powitał też Organistę - głównego Koncertmistrza tego dnia. Ks. prob. M. Miarka życzył, by te trzy dni koncertowe dobrze zapisały się w naszą pamięć i by dały duchowy odpoczynek, aby widzowie wzmocnieni tym, co usłyszą, tymi przeżyciami, mieli w sobie więcej ufności, pokoju, nadziei, radości i byli bardziej wypoczęci.

Następnie głos zabrał wiceburmistrz Miasta i Gminy Olkusz Marcin Wiercioch, witając wszystkich w imieniu gospodarza Miasta i Gminy Olkusz, burmistrza Romana Piaśnika i otwierając te Międzynarodowe Dni Organowe; wspomniał też wystawę „Harmonia Sacra”, otwartą dwie godziny wcześniej. Podkreślił również wartość Olkuskich Organów H. Hummla, które są zabytkiem - co szczególnie zaznaczył - na skalę światową; dodając iż słyszał, że organiści światowej sławy, między innymi ze Stanów Zjednoczonych, chcieliby tutaj przyjechać, nawet nie zagrać koncertu, ale zobaczyć ten instrument, dotknąć go - a przy okazji my byśmy chcieli, żeby zagrali koncert. Wiceburmistrz Marcin Wiercioch życzył czcigodnemu Księdzu i Burmistrzowi, i przede wszystkim zebranym, aby te Dni – oby niebawem Festiwal - dalej się rozwijały.

Później przywitała wszystkich przybyłych do Fary olkuskiej Lidia Kalecińska – prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla. Organizatorami Dni byli: Bazylika pw. św. Andrzeja Ap. w Olkuszu, Stowarzyszenie na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu. Współorganizator to Miejski Ośrodek Kultury w Olkuszu - na koncert przybył także jego dyrektor Michał Mączka. Wsparcia finansowego udzielili: Urząd Marszałkowski w Krakowie, Urząd Miasta i Gminy Olkusz. Finansowo wspierali też Olkuskie Dni Organowe sponsorzy.

Jako ostatni, zaraz przed koncertem, przemawiał Dyrektor Artystyczny tych Dni dr hab. Krzysztof Urbaniak, który przedstawił program wydarzenia i sylwetkę wykonawcy. Na początku zauważył, że Organizatorzy Olkuskich Dni – których on reprezentuje – mają głębokie poczucie sensu, związanego z istnieniem odbiorcy: - Mamy poczucie – mówił – że warto wkładać pracę w zapraszanie artystów i prezentowanie Państwu muzyki organowej Fary olkuskiej. – Zwrócił także uwagę, że postać Pieter’a van Dijk jest szczególnie związana z olkuskimi organami. Pan Profesor pracuje na uczelniach muzycznych w Amsterdamie i Hamburgu. A jest on jednocześnie: - Osobą, pod której palcami – jak zauważył Dyrektor Olkuskich Dni - organy olkuskie zabrzmiały po raz pierwszy po ich konserwacji w 2018-tym roku… . Ale jego rola w procesie konserwacji naszych organów była o wiele większa niż mogłoby się to wydawać tylko na podstawie samego faktu wykonania koncertu inauguracyjnego, bowiem jako mieszkaniec Niderlandów, wspaniałego Alkmaar, regularnie gościł w warsztacie firmy Flentrop, która konserwowała nasz instrument, i to on był na „pierwszej linii frontu”, przesyłając nam fotografie, zadając pytania, konsultując również na bieżąco prace, więc jego rola była tutaj nie do przecenienia. A znał olkuskie organy z czasów przed ich konserwacją, dlatego, że już wcześniej tu występował.

W programie koncertu, który miał charakter świąteczny, były utwory następujących kompozytorów: H. Scheidemann, A. de Cabezón, G. Frescobaldi i Jan Pieterszoon Sweelinck.

Tego dnia w Olkuszu świętowano również wielkie wydarzenie: przystąpienie Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu do prestiżowego Stowarzyszenia ECHO (European Cities of Historic Organs / Europae Civitates Historicorum Organorum) (por.: www.facebook.com/groups/136682363349920/; za: https://echo-organs.org/).

- Jest to – jak zauważył Dyrektor K. Urbaniak - stowarzyszenie europejskich miast historycznych organów… . - Dodał, że olkuskie Stowarzyszenie organowe od niecałego miesiąca jest członkiem powyższego Stowarzyszenia ECHO.

- Olkusz jest pierwszym i jedynym w Polsce miastem – podkreślił Dyrektor Dni Organowych – które do tego Stowarzyszenia przystąpiło, a w szeregach ECHO „zasiadają” takie miasta jak Tuluza, Innsbruck, Mafra, Freiberg w Niemczech, jeszcze szereg innych miejscowości. Olkusz jest partnerem stowarzyszonym. – Dodał, że za obecnej kadencji szefostwo w tym Stowarzyszeniu objął właśnie Pieter van Dijk i jest jego Przewodniczącym.

W związku z tym, na koniec koncertu – na prośbę dra hab. K. Urbaniaka - Pan Profesor Pieter van Dijk wygłosił parę słów na temat ECHO i przyszłej roli Olkusza w tym Stowarzyszeniu: – Od czasu, kiedy konserwacja organów w Olkuszu była zakończona – przy czym tłumaczący wypowiedź Muzyka z Amsterdamu dr hab. Krzysztof Urbaniak przypomniał jeszcze, że Pan Profesor był jednym z członków gremium, które zajmowało się konsultowaniem tego projektu; a części organowe były konserwowane w Holandii niedaleko miejsca zamieszkania Pieter’a van Dijk – zastanawialiśmy się, jak moglibyśmy Olkusz umieścić jeszcze bardziej w świetle „reflektorów” międzynarodowej organowej opinii publicznej. – Pan Profesor zwrócił w związku z tym uwagę na Stowarzyszenie ECHO. Powiedział, iż: - W kontekście tego Stowarzyszenia ECHO: znajdują się takie miejscowości jak Innsbruck, ze znanym renesansowym instrumentem Jörga Eberta, w kościele dworskim – to jest 1560 rok. Taką przeciwwagę stanowią też organy z prezbiterium głównego kościoła w Alkmaar – instrument z początku wieku XVI (więcej na: https://echo-organs.org/organ-library - przyp.) i Olkusz, stanowiący w tej części Europy swego rodzaju kontrapunkt dla tych wszystkich słynnych instrumentów.
Jednym z zadań ECHO jest wymiana idei, pomysłów pomiędzy dyrektorami artystycznymi poszczególnych miast albo też poszczególnych wydarzeń organowych. Odbywa się ona właściwie jako coś, co jest na porządku dziennym. Chodzi o to, żeby konsultować ze sobą nawzajem idee Festiwali, a również zastanawiać się, w jaki sposób można Festiwal i instrument jeszcze bardziej umieścić wśród tych działań, które związane są wprost ze społeczeństwem, więc z lokalną społecznością, także tą w Olkuszu.
Ale jednym z zadań ECHO jest też wydawanie interesujących źródeł muzycznych, między innymi rękopisów muzycznych. I wiemy, że nasz kraj – Polska posiada również bardzo obszerny korpus dawnej muzyki organowej, która w Olkuszu, na naszym instrumencie, brzmi wspaniale i może wejść w skład tych wydarzeń, które są promowane przez ECHO.
I oczywiście wielkim zadaniem jest – kontynuował Pan Profesor, w tłumaczeniu Dyrektora Olkuskich Dni - stworzenie łączności pomiędzy Zachodem i między wschodnią częścią Europy. A Olkusz jest taką pierwszą, można powiedzieć, „nogą”, którą ECHO „stawia” w Europie Środkowo-Wschodniej…; i mamy nadzieję, że członkostwo w ECHO przyczyni się do tego, że wiele wspaniałych projektów artystycznych i nie tylko, będzie mogło być w przyszłości realizowanych. Dziękuję.
Można było też kupić płyty profesora Pieter’a van Dijk.

Na zakończenie prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla przypomniała, że wydarzeniem związanym każdego roku z Międzynarodowymi Olkuskimi Dniami Muzyki Organowej i Kameralnej jest wystawa prac olkuskich artystów „Harmonia Sacra”, prezentowana w Olkuskim Centrum Kultury przy ul. Szpitalnej 2. Tego dnia o godz. 17.00 był wernisaż tej wystawy, a zwiedzać ją można będzie do 2-go listopada. Pani Prezes serdecznie zapraszała do odwiedzenia wystawy.

DZIEŃ 2

07.10. o godz. 18.30 wystąpił, grając na organach Hansa Hummla, organista Bazyliki olkuskiej, mający najczęstszy kontakt z tym instrumentem, doglądający go na co dzień - zna wszystkie jego piszczałki i wie jak ich używać - Maciej Semla. Zaprezentował on utwory takich kompozytorów jak: Bernardo Pasquini (1637-1710) - „Toccata del secondo tono”; Claudio Merulo (1533-1604) - „Echo”; Heinrich Scheidemann (1595-1663) - „Preambulum”, „Toccata in G”; a także: Johann Pachelbel (1653-1706) - „Ciaccona in d”; Friedrich Wilhelm Zachow (1663-1712) - „Fuga”; Dieterich Buxtehude (1637-1707) - „Preludium in G BuxWV 162”. Koncert powyższy tworzył niejako klamrę, został bowiem przedzielony na dwie części, a pośrodku wystąpił Kwartet Smyczkowy pod kierunkiem Mateusza Filo, w składzie: Izabela Mistarz – I skrzypce, Elżbieta Pałka – II skrzypce, Katarzyna Filo – altówka, Joanna Kurdziel – wiolonczela, a także Mateusz Filo – instrumenty klawiszowe. W wykonaniu zespołu można było usłyszeć kompozycję autorską Mateusza Filo „String quartet no 1”, a następnie Aleksandra Borodina (1833-1887) „Kwartet smyczkowy D-dur nr 2 [Allegro moderato, Scherzo – Allegro]”.

Powitał wszystkich na początku i wygłosił słowo oraz życzył dobrego odbioru ks. prob. Mieczysław Miarka z olkuskiej Bazyliki. Następnie słowo powitania wygłosiła oraz informacje o Dniach Organowych i Kameralnych przekazała prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu Lidia Kalecińska.
Po czym dyrektor artystyczny Wydarzenia dr hab. Krzysztof Urbaniak powiedział m.in., iż: - Muzyka w tym miejscu wykonywana była od czasów niepamiętnych, prawdopodobnie od początku funkcjonowania tej przestrzeni jako Świątyni. Ale pierwsze, faktycznie uchwytne, namacalne ślady wykonywania utworów w tym miejscu – a rozumiem przez to zachowany zapis muzyczny – pochodzą z ostatnich dekad wieku XVI, z czasu przed wielkim pożarem miasta. Z tego czasu bowiem pochodzą księgi głosowe, czyli zapis poszczególnych partii śpiewaków i instrumentów. One są dzisiaj zachowane w zbiorach warszawskich i w literaturze przedmiotu noszą nazwę Partesy Olkuskie… . I ta muzyka była tutaj wykonywana – muzyka, dzisiaj powiedzielibyśmy, kameralna, muzyka wokalna, wokalno-instrumentalna.

Była to muzyka współczesna, można powiedzieć, czasom; do tego zawsze uzupełniano te zbiory muzyczne o aktualne utwory. – I, jak zapowiedział Dyrektor Olkuskich Dni przed koncertem, właściwie tak też było tego dnia w Bazylice w Olkuszu, dlatego, że w części kameralnej, jeden z utworów powstał prawie „przed chwilą”: był to kwartet smyczkowy Pana Mateusza Filo.

Ponadto pomysł na program tego dnia zakładał pokazanie słuchaczom wielkiego kontrastu między tą muzyką, która powstawała kilkaset lat temu, także i muzyką wykonywaną na instrumencie, który ma ponad 400 lat, a muzyką graną na instrumentach dzisiejszych, współczesnych, tych, które mają zupełnie inną brzmieniowość.
Pan Dyrektor zaprosił następnie do wysłuchania koncertu złożonego z utworów wykonywanych przez artystów olkuskich, którzy tutaj mieszkają, którzy w jakiś sposób, wysoce zindywidualizowany, czują się związani właśnie ze swoją Małą Ojczyzną i tym, co nas w Olkuszu na co dzień otacza.

Po czym dyrektor Krzysztof Urbaniak odczytał słowo kompozytora jednego z utworów tego koncertu – Olkuszanina, Mateusza Filo, który skomponował Kwartet Smyczkowy numer 1 w styczniu 2021 i ukończył go dokładnie 14 stycznia 2021 r. „W tej krótkiej, choć zróżnicowanej formie muzycznej uwagę słuchacza przykuwa rytm. To on dynamizuje utwór, czyniąc kompozycję mocno energetyzującą. Kompozycja nie jest jednak pozbawiona lirycznych fragmentów, pełnych harmonii i melancholii. Utwór ten może więc odzwierciedlać ludzkie życie, pełne dynamizmu i energii, ale także zadumy, a nawet chwil zwątpienia”. Wykonany on został tego dnia w opracowaniu na kwartet smyczkowy z instrumentem klawiszowym.

Na zakończenie Pani Prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla, dziękując za wspaniały koncert oraz za wysłuchanie go, przypomniała, iż od miesiąca października 2023 ta olkuska Organizacja jest stowarzyszona z ECHO (Europae Civitates Historicorum Organorum - Stowarzyszeniem europejskich miast historycznych organów – przyp.), a stało się to dlatego, jak zauważyła, ponieważ: - Posiadamy tak wspaniały instrument i Olkusz może być dumny. A także dzięki wytrwałej, niestrudzonej pracy pana dra hab. Krzysztofa Urbaniaka.

DZIEŃ 3 – ostatni

08.10. w koncercie finałowym, o godz. 18.30 zagrał na organach Hansa Hummla Léon Berben (Ostӧnnen). W jego wykonaniu można było usłyszeć: Anonim (Lynar B3) – „Praeludium”; William Byrd (ok. 1540-1623) – „Fantasia in d”; Hieronymus Praetorius (1560-1629) – „A solis ortus cardine” [2 wersety]; Melchior Schildt (?) (1592-1667) – „Ach Gott, vom Himmel sieh’ darein”; Hieronymus Praetorius – „Christe qui lux es et dies” [1 Versus, In Basso – 2 Versus in Discantu – 3 Versus in Basso – 4 Versus in Discantu]; Jan Pieterszoon Sweelinck (1562-1621) – „Fantasia in g”, SwWV 270.

Rozpoczął koncert i powitał przybyłych ks. prob. Mieczysław Miarka, życząc także dobrego odbioru koncertu. Na koncercie obecny był burmistrz Miasta i Gminy Olkusz Roman Piaśnik wraz z Małżonką, współpracownicy Gospodarza Miasta, obecny był też Michał Mączka – dyrektor olkuskiego Domu Kultury i pracownicy tej instytucji. Wysłuchał też koncertu ks. Stefan Rogula – poprzedni proboszcz olkuskiej Fary. Po słowie Księdza Proboszcza przemawiał Burmistrz Miasta i Gminy, który zauważył m.in., że Międzynarodowe Olkuskie Dni Muzyki Organowej i Kameralnej: - To jedno z ważniejszych wydarzeń naszego miasta, gdyż łączy głęboką wrażliwość zaproszonych wykonawców z niepowtarzalnym brzmieniem organów Hansa Hummla. – Pan Burmistrz podziękował także organizatorom i artystom: - Za to, że sławią Olkusz i organy Hansa Hummla.

Następnie słowa powitania wyraziła oraz informacje o Dniach Muzyki Organowej i Kameralnej przedstawiła prezes Stowarzyszenia na Rzecz Historycznych Organów Hansa Hummla w Olkuszu Lidia Kalecińska. Wykonawcę koncertu oraz program zaprezentował dyrektor artystyczny Dni Organowych dr hab. Krzysztof Urbaniak. Rozpoczął jednak od podkreślenia, iż: - Dokładnie pięć lat temu, 8-go października 2018 roku odbył się koncert inauguracyjny, po trwającej trzy lata konserwacji organów. Mamy więc, można powiedzieć, pierwszą okrągłą Rocznicę… . Sądzę, że pięć minionych lat, w tym czas pandemii, pokazały, iż instrument nam służy, że mówi do nas swoim specjalnym tonem i w jakiś sposób bardzo nas porusza – zarówno jego brzmienie, jak i historia, a jest też takim niezwykłym obiektem, który jednoczy wokół siebie najrozmaitsze kręgi: kręgi miłośników i znawców muzyki, kręgi włodarzy tego miasta, kręgi opiekunów i gospodarzy olkuskiej Fary – i wszystkich przybyłych na koncert, którzy wciąż chcą słuchać dźwięków wydobywanych z olkuskich organów.

Następnie dyrektor Międzynarodowych Olkuskich Dni przedstawił artystę – Léon’a Berben’a, zaznaczając, iż jest to: - Znakomity organista, który ma na swoim koncie ogromną liczbę nagrań płytowych; są to monograficzne realizacje, nagrywane przez wiele wytwórni. Za swoje nagrania uzyskał szereg nagród międzynarodowych w ostatnich latach. To naprawdę niezwykły korpus rejestracji płytowych. A na co dzień jest opiekunem dwóch niezwykłych instrumentów: późnogotyckich organów w Ostӧnnen, w których najstarsze części pochodzą jeszcze z wieku XV-go oraz niezwykłych organów w kościele św. Piotra w Leuven, w Niderlandach, który przez wieki służył, jako kościół uniwersytecki – a na Uniwersytecie w Leuven studiował również i kwiat młodzieży i arystokracji polskiej, przede wszystkim w wieku XVII. Bez wątpienia osoby te słyszały zatem brzmienie tego niezwykłego instrumentu.

Program koncertu, jak zauważył dr hab. K. Urbaniak, składał się z wyboru utworów pochodzących głównie z Europy północnej – nie tylko z jej części kontynentalnej: William Byrd był jednym z czołowych przedstawicieli schyłkowego renesansu i pierwszych faz baroku na Wyspach Brytyjskich. W Hamburgu działał Hieronymus Praetorius, w kościele św. Jakuba – miejscu związanym z ruchem pątniczym, pielgrzymkowym do Santiago de Compostela. Ale krąg oddziaływania tego hamburskiego mistrza był szerszy, jego utwory znaleziono też i w Lewoczy. Melchior Schildt to jeden z czołowych przedstawicieli północnoniemieckiej sztuki organowej. Koncert zakończono utworem Jana Pieterszoon’a Sweelinck’a, związanego całe właściwie życie z Amsterdamem, ze starym kościołem, gdzie zajmował posadę organisty.

Na koniec dyrektor artystyczny K. Urbaniak przypomniał, iż za rok przypadnie okrągła 25-ta edycja tych Olkuskich Dni Organowych i że przez lata było tu kolejno kilku Dyrektorów Artystycznych. A historia tego Festiwalu mierzona latami jest dłuższa niż, obecnie, 24-ry lata, gdyż pomiędzy niektórymi edycjami były kilkuletnie przerwy (minęło więc około 30, 31 lat).

oprac. tekstu i zdj. Tomasz Wilczyński

Festiwal - dzień I